Adreng grayah-grayah nalusur madosi wantah
ingkang saestu karumpaka ing satengahing serat supados cetha katingal asri,
purun kumawani amargi bombonging manah dipunngendikani para sadherek, sampun
dipunbatos utawi angen, langkung prayogi menawi dipunrakit dados babad. Niat
dhasar rila adreng cumanthaka kuwanen ngrumpaka ngemba-emba utawi tiru-tiru
kados dene pujangga kina, kadereng kepeksa boten anggadhahi lingsem sanadyan
dipun enjepi mangsa borong sumangga. Saestu dados wujud serat babad Ambal
ingkang kados mekaten punika. Cupet cetha yen tanpa mawi tembung kawi, lan
ukaranipun tumpang suh, namung kepeksa lumuhing lingsem menawi boten nyagahi
gugup namung kebekta namung sagah, sanadyan sarwi kuciwa lan awon kepeksa
nyandhi nyandikani dhawuh saking leluhur sabda pandhita kang minulya inggih
punika Kangjeng Adipati Poerbonagoro jumeneng ngasta pusaraning praja ing
Kabupaten Ambal ing wedal samanten.
Kados ing tanah Jawi boten wonten kalih tiga
adeging Kabupaten Ambal bawah Bagelen, nanging namung sayuswa anggenipun ngasta
Kabupaten, liripun boten ngantos turun-tumurun. Sak sedanipun sang Bupati,
Kabupaten tumuli kapecah dipunbagi dados tiga; satunggal Kuthaharja, kalih
Kebumen lan tiganipun Karanganyar. Ing wingking lan saklajengipun badhe sinebad
ubad ubeding babad Ambal mboten amangsuli kados pangandikanipun ingkang mengku
ing Kabupaten wau. Manawi sampun ngendika sakecap mboten badhe ngaping kalihi
damel, jejeg adi sesamining agesang, sumungkem manembah dhateng Gusti ingkang
akarya jagad. Miturut Perintah Walandi, ageng welasipun dhateng sesamining
gesang, temen, jujur lan prasaja. Yen tumandang mrantasi mboten gugup kapara
sareh kanthi lega lan remening manah.
Kangjeng Bupati Ambal niyat ngasta krawitan,
nengenaken gendhing miwah sastra, kathah lelabetanipun wiwit rumiyin, kados
dene serat Ciptoning punapa dene serat Romo ingkang katriwal anekseni,
tandhanipun menawi apil namung sak pada utawi kalih pada.
Ketungkul nenggani pedamel ingkang nyambut
damel, ukir-ukiran sarta dandosan, katalit sakelangkung njlimet. Kagunan utawi
kabudayan warni-warni utawi aneka warni ingkang misuwur. Kadhang sonten punapa
enjing nenggani nanem kecipir, kacang, kara lan krowodan warni-warni sanesipun.
Wonten keelokan malih yen pinuju wonten mburi (tegil) nanem kacang miwah
kecipir lan kara, wonten priyantun juru serat sowan ngaturaken serat nyuwun
tapakasmanipun Kangjeng Bupati mboten kersa jengkar namung mundhut kalam
ingkang kangge nyerat nuli reketek = nyerat asmanipun POERBO lan ngendika: “Nya
bacutna tembung NAGORO sing keri banjur tulisen dhewe!” Ingkang dipundhawuhi
matur: “inggih”. Kaliyan lengser mbekta serat dhateng kantor tumuli njangkepi
tembung nyambet nyerat NAGORO ing sawingkingipun seratan POERBO wau. Lan
sapunika sampun kanthi cetha POERBONAGORO.
Misuwur keelokanipun dhumateng putra ingkang
badhe dados, prasasat mboten kaanggep putra dipun singkang-singkang. Njarem
njering semunipun ngiwakaken dhateng putra kados dene tiyang sanes brayan. Ing
pangajab tembe wingking ngasta Bupati ing Trenggalek. Lan malih sadaya putra
sajak mboten dipunopeni lan kaparingaken dhateng punakawan ingkang kinasih lair
batos, nama Kyai Singotaruno ingkang misuwur aguling-aguling Ambal. Thek kliwer
sadaya dipunkekahi, para putra namung karegem Kyai Singo. Ki Singo sagah nyangoni
sekolahipun para putra Kabupaten. Kyai Singo sugihipun kepati kenging
dipunwastani kados nini blorong lan sampun kondhang Ki Singo sugih arta tambah
dipunkasihi. Yen Kangjeng badhe mundhut utawi badhe yasa barang, Ki Singo
ingkang ngladosi. Mila gagah gugul ingkang pinitados. Pramila putra-putra Ambal
nyebat bapa katutan sih wonten ing regemanipun Kyai Singo.
Nanging sampun pangling malih yen alkohol
ngendemi lan towak apyun adamel wuru. Nanging namung sekedhap wangsul mendem
brana picis, anggenipun mendem ngantos sabojading jagad inggih punika jagadipun
piyambak. Tandhanipun Ki Singo rumiyin turunipun mboten wonten ingkang dados,
kathahipun sami sangsara nyaranthil.
Kosok wangsulipun Kangjeng Bupati tedhak
turunipun dumugi sakpunika sami pating jenggeleng lan sami dados, waradin
wonten ing Hindia Nederlan nyambut damel kanthi tentrem lan pinanggih
kasugengan. Ugi asring emut welingipun Kangjeng Ambal: “Kabeh anak putuku
bektia marang Pangeran (Gusti Allah), setya marang Nagara, tresna marang
sapadha-padhaning urip jejeg jujuring jangkah, mesthi nemu slamet seneng
gumbira sumrambah ing kulawarga.”
Yen kamanah manah kraos nrenyuhaken manawi
nalusur babad trahing Ambal wiwit sekawit ngantos dumugi ing sapunika,
kawitanipun ngeres nglangut, telas-telasipun ngremenaken, sinten ingkang mboten
kepengin ningali dadosipun, siningkang-singkang sangsara nanging lajeng gadhah
niyat mbudidaya (prihatos) kados dene punika. Jamanipun praja ing Mataram
ingkang jumeneng Nata misuwur jejuluk Sinuwun Raja kelangenanipun (selir)
setunggal ingkang katelah Mas Ajeng Tingkir. Sasampunipun peputra setunggal
anunten mbobot malih saweg ngancik pitung wulan, katrimakaken dhateng abdi
dalem Bupati asma Mangundipoera. Dhawuhipun ingkang Sinuwun mekaten:
“Wruhananmu Ki Mangundipoera, ingsun paringi momongan ampil (selir) ingsun kang
asma Ki Ajeng Tingkir, nanging saiki lagi ngandhut ngancik pitung sasi mlaku.
Sadurunge jabang bayi lair mung emongen bae aja kok anggep yen iku
garwamu lan yen wis lair karepmu”. Atur wangsulanipun: “Sendika”.
Lelampahan sampun rampung, mboten kacariyos
jabang bayi sampum lair kakung bagus endah warnanipun kaparingan asma Raden Mas
Semedi. Sanget anggenipun ndama-dama. Sareng ahir diwasa nyuwita nglebet
Kedhaton, katrimah dipuntampi lan dipunparingi pangkat nembe Ordenas. Nalika
wonten dahuru gara-gara ing nagari, Pangeran Diponegoro kesah saking geger
praja Mataram. Kontrang-kantringan kawula bosah baseh mawut dharah pating
salebar. Raden Mas Semedi sapunika katriwal kaplajeng ngili ngaler ngilen
mregoki sela-sela ingkang katungkul sepening papan keramean, ing Kedhu
panggenan ingkang longgar.
Begjanipun tiyang nyambut damel, Raden Mas
Semedi lumayan kangge cagak gesang, Nalika saliranipun ngasta kolektur ing
Kebumen, lajeng santun asma Raden Ngabei Mangoenprawiro katelah sinebat putra
saking Mangoendipuran. Kacarita kenging cobining Pangeran minangka lantaraning
kamulyan, dumadakan kisruhing tengah nagari geger Diponegaran, sakidul tilas
Ambal ing pesisir urut sewu wonten brandhal ingkang nggegirisi inggih punika
ketelah brandhal Poedjo Gomawidjojo damel resah padhusunan, mboten wonten
satunggal-tunggala ingkang wani cemuwit angles kekes temahanipun sisah. Dhusun
Plampuk urutipun pasisir inggih punika gegedhuging benggol brandhal ingkang
kondhang ndhugal namanipun Gamawidjaja, sampun memper tiyang pinggir pesisir
Karangbolong mengetan jedhul Jayabaya bawah Ngayogya. Tiyang sami tundhuk kekes
lan miris, was-was melang-melang ing manah. Menawi tiyang dipunsuwuni arta
dhateng brandhal Ki Gamawidjaja, kedah nyukani sak kal wondene yen puguh mboten
nyukani, sanalika dipuntandangi.
Ki Poedjo dhasar ndhugal mboten wonten
tandhingipun, pramila tiyang-tiyang menawi kedhatengan Malaekat Djabarail
ingkang badhe njabut nyawa inggih namung kekes. Mukti saben dinten ropyan-ropyan
jegang nyelaki clupak bebudanipun tledhek ayu saben dinten sinden, sendhon lan
gegendhingan, Ki Poedja ingkang mbadhut, mboten nyimpang kados Minak kontjar
dhasar moncer lancuring Majapait ing jaman Diponegaran. Maling begal nyrobot
ngutil temtu asok bulu bekti arta miwah raja brana angsal-angsalanipun. Mila
muktinipun muput mboten wonten satunggal ingkang cemuwit namung lega kapeksa
semelageyanipun Ki Poedja Gamawidjaja kondhang kaloka para tantang para pisuh
lan para tempiling. Brandhal puja kalok ing wartos sengkut kukuh ngekahi
padhusunan ing pasisir urut sewu, inggih punika nalika Kabupaten Ambal rikala
rumiyim kaasta Kangjeng Pangeran Blitar saking Mataram.
Wiwit tengah-tengahing tahun1827 (sewu
wolungatus pitu likur) geger Diponegaran. Tengah-tengahipun kisruh, Ki Podja
nyaru wuwus nedya mbalela. Kangjeng Pangeran Blitar sampun utusan dhateng
Pengagenging Perintah kadhawuhan nyepeng brandhal dipunkantheni soldadu sak
bregada dhateng Kepala dhusun mboten katun, jonjang krawat (kliling) siyang
dalu madosi njlimet mubeng, sepen bibar mboten wonten ingkang katingal, ngantos
dangu mboten angsal damel, awit brandhal ndhelikipun primpen. Kangjeng Pangeran
Blitar penggalihipun ngantos puteg rinten dalu namung nandhang prihatos dene
mboten saged mikut brandhal.
Ing wusananipun wonten keputusan saking
Parentah, Kangjeng Pangeran dipunkendeli saking pangkatipun, pensiun wonten ing
Magelang. Sak kendelipun Pangeran Blitar, kabupaten Ambal kosong dados
komplang. Kersanipun Perintah wau Ambal dipunsepenaken mboten badhe dipun
tanemi Bupati ingkang anyar. Dalemipun sampun kagempur karisak ical sirna,
sapunika sampun wujud sabin ingkang dipunpetak-petak dening tiyang padhusunan.
Kangjeng Gubernur lajeng ngawontenaken undhang-undhang sinten ingkang saged
mikut brandhal Poedja badhe ageng ganjaranipun arta maewu-ewu, lan sampun
sumebar ing pundi-pundi. Nanging para kawula mboten wonten satunggal kemawon
ingkang sagah, awit Ki Poedja Gamawidjaja kaloka gegedhuging pilih tandhing.
Mangsuli cariyos ing ngajeng, Raden Kolektur
sampun penggalihan kalian Lurah Si Djorek ingkang sampun sepuh, Wargantaka lan
anakipun, golonging rembag (sampun sarembag), anakipun lurah ingkang angka tiga
nama Andaga matur: “Bapa tiyang sepuh kula, menawi wonten dhawuhipun, kula piyambak
saged nggecak jago julig ingkang tansah damel risak. Wargantaka ing manah
tansah mangertos lan sampun sumerep ubed-ubeding kedadosan ing tembe, alon
lirih sumaur: “Aku jumurung banget le, mbok menawa anaku besuk aja lali
welingku, yen ana rejaning jaman, perkara iku pasrahna marang Raden Ngabei
Kolektur sedulurmu. Kowe aja was sumelang atimu bakal melu mukti lan kajen tut
buri sakersane”. Atur wangsulanipun: “Saestunipun Raden Ngabei lan Wargantaka
gedheg lan anthuk sapeguron tunggil yoya, gurunipun nunggil kaliyan Gamawidjaja
ingkang asma Gamawikangka.
Dados sadaya wadosipun sampung dipun mangertosi tiyang tiga
tunggil guru. Andaga anakipun Lumah dhusun nama si djeruk pancen jenggul
gegedhuging gedhik, kondhang okol okolan pinunjul, nuli matur alon lan sareh: “Dhuh
Den Bei kula ingkang nandangi kersa naming mriksani, yen kawula kawon
dumugining tiwas saweg paduka tumandang nandhingi Brandhal ingkang sereng :
”sampun sagolong rembag wartos angin sampun waradin sakiwa tenganipun sumebar
dumugi pundi pundi panggenan, menawi si Brandhal angsal tandhing sami
kekiyatanipun. Wartosipun priyantun saking Kebumen, taksih mudha pangkatipun
Kolatur kabiyantu Lurah lan putranipun saking dhusun sidjeruk. Iba badhe
remenipun kekerengan mengsah sami sentosanipun, mentas kemawon kababar
(kagembleng) saking besalen. Yen si Gama dumugining pejah, kados punapa
rejaning jaman.
Mengkeraken cariyos ingkang badhe perang, Gamawidjaja
ingkang umpetan urut sewu dhusun pinggir seganten, bakda njarah rayah
padhusunan urut sewu, saking remenipun kanthi bombonging manah mentas boyong
bondha tuwin arta, katon anggenipun suka parisuka ropyan ropyan kados wingi
wingi rumaos pinunjul. Gagasan alit suk lebetin manah sapa sira sapa ingsun,
ingsun wong guna lan niyat badhe dados ratu adil. Keperluan sabendintenipun
kandheg lageanipun linangkung. Manahipun agengipun sak redi, kados mbedhah
mbedhaha dhadhanipun, adigang adigung adiguna kumlungkung anggedhangkrang kados
dene Troenadjaja, mboten ajrih dhateng sesekuning Pangeran ing kang kuwaos,
kosok wangsul kaliyan para sajono, mboten kantun nyumerepi lelampahan titah
namung ngayom wonten ing astaning Pangeran, mboten pisan gembelengan
kumlungkung ngendelaken kelangkunganipun inggih punika sumbar miwah kibir saben
dinten.
Gamawidjaja nalika mireng menawi anakipun si djeroek ingkang
angka tiga nama Si Andaga badhe methukaken perang, keplok bokong kaliyan medal
sarta nyuwanten sengol dhateng para Brandhal begondhal : “ Heh kanca padha
rungokna! Andaga anake Lurah, Wargandaka. Sidjeroek tunggalku, bocahe isih
kemencur ijo durung mongsa, kumawani arep methukake aku. Eman banget kowe bocah
apa kowe jeleh urip? Ora kulak warta menawa Gamawidjaja wis diidini dadi
tetunggaling ratu, ratu adil Kejawan. Padha weruha kabeh yen aku kondhang
pinunjul kabare wis misuwur marang wong wong ing pinggir pesisir. Dak
pethuke Si Andaga bocah ijo lair wingi, dak lalabe rak kemriyuk. La mbok
bapakne pisan Si Dhaplok thuyuk thuyuk kawak ayu gapuk wis getas balunge, kabeh
wae ora ngarani.
Kowe aja mela melu mung padha sawangen saka kadohan aja
nganti padha nyedhak cukup keplok lan aloka”. Poedja kerot untu nggetem bekas
bekis mripatipun mencereng tajem nyat tumandhang, lengenipun sumadhiyo ngancari
Sidjeroek balanipun ngetutaken tebih. Ki Poedja ngenthar tanpa noleh wingking
tanpa enget baya pekewet, nglangkahi wewaleripun, mbucal panca sudanipun,
kajengipun namung murugi bebaya lan mboten ngetang dinten pati.
Sa’at Nabi sampun sirna, kantun satunggal ngentosi salat
pejah. Inggih punika saking kersaning Pangeran ngentosi ajalipun Ki Poedja.
Raden Ngabei cumawis sak sampunipun miring wartosipun menawi kalurugan, pun
Andaga alon anggenipun matur : “ Nyuwun pangestu Bapa”. Lan angsal pesangon
wilujeng Raden Bei sampun ngantos tumandang menawi Andaga dereng pejah lan yen
pejah saweg dipun gentosi majeng. Kekalihipun sampun bidhal. Ki Andaga manggul
tangsek dedamelipun nganglang ing padhusunan dipun etutaken lan dipun ayomi
saking katebihan. Dumugi sajawining dhusun radi tebih, Raden Bei priksa tiyang
kalih ajeng ajengan.
Gamawidjaja santak : “Bocah enom isih iju riyu riyu baliya
wae tak eman, dhaplokanmu konen tandhing!” sareng mireng tembung ingkang
njlekit, kupingipun Andhaga kados dipun sebit awit kok ndadak ngundhamana
Bapakipun. Ical sabaripun nuli jangkah tanpa wangsulan, tumandang lan ngancap
sapurunipun “bleber” tengsekipun bandhulan Gamawidjaja ngendhani. Pangungkating
tengsek gumandhul Gamawidjaja mencolot sarwi ngagang agangi lemeng tumleram
sumiyut, Andhaga awas lajeng endha, lemeng mboten ngengingi. Kekalihipun
lajeng mundur pados papan ingkang prayogi. Andaga nyaut tengsekipun
ngikal tengsekipun sarwi murugi, pangikalipun tengsek mubeng kados kitiran
ngganjret wonten ing awing-awang. Poedja mainaken lemengipun mobat-mabit kados
mbabad-mbabada, gentos namakaken lan gentos endha lan kekalihipun lepat margi
saking kekalihipun sami dene trengginas.
Tetandhinganipun ngantos dangu lan gantos papan kekalihipun
meh pedhot napasipun, kringet mili kumyus kathah icaling kekiyatan, lemes saha
kraos sayah margi anggenipun tetandhingan sampun tigang jam, sami rujuk ngaso
nenntremaken otot bayu. Sasampunipun sawetawis anggenipun kendel ngasokaken
salit, sampun kendho napas lan bayunipun sampun pulih, kekalihipun sami nyat
ngadeg, sami tantang-tantangan lan sami mapan ajeng-ajengan. Lemeng lan tengsek
kados kitiran, gentos namakaken lan gentos ngendhani. Mboten dhateng
wiwitanipun, polahipun tiyang kalih saya ringut sumrepet ngliyeng
paningalipun. Andaga trengginas nempun Poedja, netesaken tengsek ngengingi
gulunipun, Poedja mayug-mayug ketantingan meh njebabah. Sampuna pancen pinunjul
tiyang hulig-huligan gagal gagalani mila namung kepara mundur ngendhani.
Sasampunipun ketingal cetha gembleng, neseg majeng badhe dipun kaping kalihi,
dhawahipun tengsek sumebut ugi dipun endhani trengginas klewas, pun Andaga
kalajeng meh dhawah kenjlungkup, ketututan dipun rangsang tengsekipun nanging
dipun kekahi. Kekalihipun sami udreg-udregan dhawah amargi mrucut tebih, Andaga
dipun soto gloyoran majeng malih jotosan. Gentosan ngantem mbithi lan nyikut,
kekalihipun ngetog karosan ngantos dedreg (angrok bandawala pati). Ngantos kados
perang tandhingipun Naraka Soera mengsah kaliyan Raden Gathutkaca nalika
lampahan topeng waja. Udreg-udregan gantos papan odog-odogan cengkah-cinengkah
lan sami mencolot boten wonten ingkang kawon. Bala Brandhal lan tiyang
padhusunan, jonjang krawat lan Lurah tepis wiring gumrenggeng surak rame kados
aben gemak lan keplok saking ketebihan :” Hore modar, hore mampus, hore modar”.
Mekaten surakipun.
Margantaka mapan sampun sepuh, sareng mireng perang
tandhingipun Andaga mboten rampung setengah bedhug, gek kados punapa sayahipun,
tumunten nusul sarana kadhabyang prabot dhusun sarwi ngasta tlempak (tumbak
celak) ingkang sampun dipun dayani. Dumugi celaking tetandhingan, tlempakipun
lajeng kakaturaken Raden Ngabei dipun aturi lenggah mutuh, ingkang dipun aturi
ugi enggal tumandhang. Bantheng Brandal dipun jojoh andhemanipun nyoblos tembus
ing walikat, njrebabah muncrat mili rahipun. Andaga nggloso ing siti
megap-megap ambeganipun meh pedhot ical otot bayunipun nglumpruk, badan tanpa
daya lan sampun dipun upakara tiyang dhusun ngantos pulih, lan rampung raosing
manah lega.
Sasampunipun kapriksa Kangjeng Gupermen kuwandhanipun
gegedhug katigas thel gulunipun, gembung gumandhul dipun gantung wonten ing
randualas dhusun Jeblog, kidul peken Bocor mboten tebih saking Kebumen riku,
sirahipun dipun tanem nganjir-anjir ing dhusun Panjer dados tingalaning
tiyang-tiyang. Sampun sumebar wartosipun menawi Ki Poedja sampun pejah dening
Raden Kolektur, ganjaran saking Negari arta kathah petanganipun, Nanging Raden
Ngabei mboten kersa, namung nyuwun pangkat inggil. Panyuwunipun dipun sagahi,
kapurih sabar rumiyin lan sampun sumelang ing manah, menawi sampun wonten
pangkat Bupati.
Wasana dipun tantun sengkakaken saking ngandhap menginggil,
dipun wisudha Kolektur dados Bupati nanging namung sayuswanipun, sendika lan
sampun kalampahan. Raden Bei Mangunprawira asmanipun santun dados asma Raden
Tumenggung Poerbanegara ing kitha Ambal celak seganten sak kilen kitha lami.
Tiyang dhusun urut sewu sak pejahipun Ki Poedja rumaos ical klilipipun
kecampuran lega manahipun, saenggen enggen sami kekaulan. Grombol grombol
reraosan icalipun ingkang pinunjul ketaman tlempak dening raden Bei.
Pepanjanganing rembag, dados Bupati punika sampun trep.
Andhasari badhe ambangun Kabupaten anyar, tiyang alit sami
cikrak-cikrak remen-remen badhe ngundhuh arta, rejekinipun imbet sarana nguli
lan berah. Ing ngriku jawah pendamelan, sak punika sampun wiwit nggambar dalem,
bandha beya sampun cumawis tumpuk undhung teliti, mandhor kuli sampun pating
jalegut. Byuk-byukan gebel mbledug ngetog sesarengan majeng kados dene
pangawaking Pancawati ngrangsang Ngalengka ngrimuk papaning mengsah kala
rumiyin.
Tukang kajeng tuwin batu tukang besi miwah tukang ukur,
mandhor-mandhor ngarahaken wira-wiri gumbrunggung rame suwantenipun, awrat
awratipun sami pados betah. Bekel urut sewu, jonjang krawat, kuli mboten kantun
soroh bau mboten mawi dipun etang etung malih waton ugi saged muluk manahipun
bingah kepatos. Dene saurut sewu dados tata tentrem jalaran Ki Gamawidjaja
sampun pejah lan sirahipun dipun tanjir wonten ing pinggir lurung, saben tiyang
saged ningali.
Mekaten petanganipun tumandang kanthi remen lan bingah,
sampun sak yeg rukun mboten moyag-mayig, saben dinten namung gumuruh kebak
berah tanpa kendel. Wiwit jam pitu enjing , bedhug drandhang ngaso nedha lan
ngombe, lingsir kilen sampun nyambut damel malih lan jam gangsal sedinten muput
ingkang nyambut damel saweg ngaso. Ingkang griyanipun celak mantuk, ingkang
tebih sipeng sak enggen-enggenipun, saged ugi pikantuk sipengan lan wonten
ingkang panggenan tepangan utawi sanak sadherek lan wonten nglajo kemawon.
Saben dinten Saptu jam sekawan bakul sampun kukut, theng jam gangsale temtu
bayaran seminggu, suwantenipun arta pating krincing, kacegat bakul ingkang
dipun boni. Jreng dipun bayar krupyuk lan tirahanipun dipun bekta mantuk,
dumugi griya andrawina sak anak semah, kayanipun cekap dipun dum tiyang sak
griyo remen sanget.
Wonten satunggaling berah ingkang slimpat-slimpet glibetan
semu pekewet, mumpet rapet tekadipun badhe nutupi mboten badhe mbayar, jalaran
enget menawi sambutanipun pating sreweh matambah tambah, keblad sekawan sampun
weradin sadaya. Nanging mripatipun mbok bakul mlirik mendhelik dhateng sak pari
polahipun, ingak-inguk dipun engen. Nylimpet minger, mas Berah kesah
angles lajeng dipun undang sora dening mbok bakul nggendring anggenipun nututi
: “ E Mas mandeg riyin pripun le sampeyan bon?”. Mas Berah mengo lan kendel
greg kanthi celum mringis semu rikuh, uweg uweg kanthongipun dipun gogohi lan
nguncalaken arta sak suku ( setengah rupiah ) sarwi wicanten : “ Niki mawon” .
mbok bakul gedrug gedrug : : Niki pripun durung paja cukup”. Mas Berah mlajar
mboten mangsuli, mbok bakul sengol asendhu : “Ayak turune si Gomoh”. Gomoh
punika Paga Amoh. Plajaripun saya sengkut “Thuwat Thuwet” tanpa noleh wingking,
watakipun Gomo Thuwet. Dipun tegesi Gomoh ateges Paga Amoh, dene Thuwet ateges
Munthu awet.
Mangsuli anggenipun yasa dalem Kabupaten Ambal sampun
rampung lan dados, dipun atur sarei titi kaemba kados dene Kedhaton.
Rakit-rakitanipun runtut asri tur mawi kaentha kados dene Kedhaton.
Bobotipun Kabupaten mila inggih barang alit. Wiwit saking ngandhap
wewangunanipun katingal peni, Cepuri panon inggil, gandhok katingal semu
ngegla, sawingkingipun katingal panggenan pawon. Wingkingipun katingal gadri
sela (lowahan ) urut pinggir therek panggang pe, los ngajengan wonten sisihing
pendhapi katingal anglabang nyander lan plataran wiyar katingal asri.
Pethetan jejer nrucuk sesekaran ketingal ngremenaken, pangipun kerep
ronipun ngrompyo sekaripun asri. Abrit jene pethak biru, dhateng paningal
ngremenaken. Pringgitan katingal ngengrang, kiwa tengen dipun tembok kukuh lan
dipunsukani regol seketheng katingal wingit, regol ngajengan ageng semu inggil
njenggarang magrong-magrong.
Sinawang saking margi katingal angker asri kabekta
wewangunan sarta kaprabawan-bawanipun ingkang mbawani sulap-nyulapi ingkang
ningali, alun-alunipun ugi ketingal asri. Kacariyos Kangjeng Bupati
dedalem ing riku, boten dangu kithanipun sampun reja, gemah ripah
samukawis damel, jer para kawula alit kapurih nyambut damel sadaya. Wulu wekdal
krowotan tirah-tirah ngantos ngemohi, mbanyu mili boten kendel, wangunipun para
pribumi sami ayem tentrem.
Critanipun Andaga kala rumiyin, sakpunika sampun katarik nyambut damel lan
angsal pangkat inggil, dados Kliwon dipunparingi nama Soerahardja sanget
kinasih awit ageng lelabetanipun. Mbakyunipun let jaler satunggal nama Mas
Ajeng Sidjeroek dipun kersakaken kapundhut ampil. Saking jejeg jejering
panggalih pikanthuk nugraha songsong pethak kaliyan bintang jane ageng sarta
pangkat Bupati, tansah saged ngayomi dhumateng bawahanipun. Garwanipun Kangjeng
Bupati grad kalih saking Kraton Kasepuhan Ambangoentapan nunggil sama kaliyan
Kangjeng Bupati, pisah kaliyan putranipun wonten ing Mataram. Garwa enem saking
Ngayah ingkang asma Raden Ayu Anom, peputra naming setunggal, ampeyanipun sanga
lan putranipun cacahipun nembelas. Urut sepuh :
Angka setunggal Raden Ayu Mangunredja krama angsal Mantri
Kabupaten Ambal. Angka kalih Raden Mas Riya Mangoenprawira inggih Mantri
Kabupaten saking Kebumen. Angka tiga Raden Bei Mangoenwinata naming nganggur.
Dene ingkang rayi angka sekawan Raden Ngabei Tjitradimedja ngasta Kolektur ing
Ambal ugi. Angka gangsal cethanipun kacariyos ngasta Bupati Trenggalek inggih
asma Widjajakoesoema kala rumiyin asma Raden Ngabei Gandadimedja. Ingkang angka
pitu Raden Djajakoesuma dados Mantri Anom. Ingkang angka wolu Raden Ayu Chaji
Ngaisah ketelahipun asma nalika taksih alit, rikala rumiyin Raden Ajeng
Sinthing garwanipun Raden Ngabei Atmadipoera dados wedana kendel lajeng ngasta
Bupati. Angka sanga Raden Ngabei Poerbokoesoema dados Demang njawi wonten ing
Bantul. Cethaning cariyos ingkang angka sedoso Raden Ayu Idris dados abdi dalem
Pengulu Demang Ngayogya. Angka sewelas rayinipun malih Raden Ayu Tjokradiwirja
pikantuk tekenar. Kalih welas Raden Ayu Partadipoera dados asisten ing riku.
Tiga welas Raden Ayu Poerboatmodja kabekta Kangjeng ingkang mbawani Kuthaarja
rikala rumiyin. Kawan welas Raden Rotsil nganggur. Gangsal welas Raden Ayu
Abdoelgani krama kaliyan Pengulu. Ingkang angka nem belas ragil Raden Ayu
Dipoprawiro ingkang dados Mantri Guru Ageng wonten ing Kwiksekol Magelang kala
rumiyin. Menika warnining tedhak turun Ambal ngantos dumugi sak punika ing
tahun : ( 1828-1941)
Keparenging sinengkalan :
NAGA
KALIH
SALIRA
PEKSI
8
2
8
1
BUDINING WARIH GANDA LINUWIH
1
4
9
1
Kangdjeng Widjajakoesoema asmanipun timur Raden Mas Mariyuni
ingkang ngasta dados Bupati Prabalingga rikala rumiyin. Putra ingkang miyos
ampeyan Mas Ajeng Tjitra lajeng kapindhah dhateng Trenggalek. Wonten malih
putri ingkang krama pikantuk Bupati Kutoharjo, putranipun Kangjeng
Poerbaatmadja ingkang miyos saking Mas Ayu Godhong. Wonten wayah putri putranipun
Raden Mas Mangoenprawira ing Kebumen krama pikantuk Bupati Djajanagara (Kalih
kalihipun Bupati Banjarnegara). Kepanggih dados krama kaping kalih Banjarnegara
lan nak sanak ingkang nunggil lajer saking garwa ampil Raden Ayu Sinthing.
Wonten putra-putri ingkang pikantuk Kangjeng Tumenggung Poerbaatmodja rikala
rumiyin ngasta Bupati Kuthoarja, sasampunipun seda, kithanipun dipun gamblok.
Wonten malih buyut putri pikantuk Bupati Nganjuk, putrid
ingkang kacariyos asma Kangjeng Prawirawidjaja saking Raden Wedana Distrik
Campur dharat Kediri. Wonten buyut malih ingkang turun saking Kuthoarja ingkang
ngasta pangkat Bupati asma timuripun Zarwit utawi Kangjeng Poerbatmadja
Adisoerja madeg wonten ing Kendhal. Wonten buyut malih ingkang krama pikantuk
Kangjeng Tumenggung Aroengbinang ing Kebumen. Wonten malih Kangjeng Soemitra
trah Kalapaking ingkang ngasta Bupati Banjarnegara. Kathah trahing Ambal tunggilipun
ing sangandhap Bupati. Sampun ngebaki enggen ngelebi sak Nusantara sadaya,
ingkang sampun ngasta pendamelan warni-warni, sami ngestokaken weweling
tumraping kawilujengan ing ngajeng : “ Anak putuku ngabektia marang Allah aja
mangro tingal lan mituhua marang dhawuhe Nagara, tresna asih marang pepadha lan
nindakake jujur.
Mangsuli cariyos malih adeging Kabupaten Ambal taun Sewu
Wolung Atus Wolulikur (1828) langkung, saweg tengah tengahipun geger
Dipanegaran. Kala semanten ingkang jumeneng Kangjeng Pangeran Blitar,
wiwitanipun taun nemlikur ing dinten sasampunipun pensiun, sareng sampun let
kalih taun Kabupaten karisak, gantos Poerbanegaran nanging yasa dalem malih
caket Kabupaten lami ngilen sekedhik. Kangjeng Adipati Poerbanegara anggenipun
dedalem ing riku namung sepanjanging yuswa. Anggenipun jumeneng Bupati ngantos
dumugining seda. Sadaya lan ampeyan sanga sami peputra, namung setunggal
ingkang ragil mboten medali jer gabug, nanging dipuntresnani sanget. Anakipun
Chaji ing Ambal warninipun endah lan ayu pinter ngladosi, kajunjung
kalenggahanipun tunggil asma kaliyan ingkang minulya, katresnananipun mboten
sami. Mekaten dhawahing wahyu ingkang ngayomi rinten lan dalunipun.
Pramila guru miwah ampil ingkang peputra : Angka setunggal
wayahipun Kangjeng Sinuwun Bangoentapa ing Ngayogya Adiningrat dados kepanggih
nak ndherek lan putranipun namung kalih Raden Ayu Mangoenredja dados rayinipun
Raden Riya Mangoenprawira. Malihipun Raden Ayu Anem saking Ngayah putranipun
naming setunggal Raden Mangoenwinata, mekaten wau ampil saking Karangluwas
Purwokerto kala rumiyin, ingkang asma Raden Ajeng Tjitra. Kekalih wau
putranipun Raden Bei Tjitradimeja. Kangjeng Trenggalekngersakaken Raden Nganten
Semarang naming medali putra satunggal. Raden Ngabei Gandadimedja saking ampil
ingkang agenglabetipun peparab Mas Ajeng sidjeroek peputro kalih, ingkang sepuh
Raden Widjajakoesoma, rayinipun kaetelah Raden Ayu Chaji Ngaisah.
Mas Ajeng Poering putranipun namung kalih asma Raden
Poerbakoesoema Demang njawi ing Ngayogya, rayinipun Raden Ayu Idris kagarwa
Pengulu. Dene ampeyan kalihipun Mas Ajeng Gedhong peputra sekawan asma Raden
Ayu Tjitradiwirja. Rayinipun putrid kalih asma Raden Ayu Partadipoera kagarwa
Raden Wedana rikala rumiyin. Rayinipun malih Raden Ayu garwanipun Kangjeng
Raden Poerbaatmodja Bupati Kuthaarja. Rayinipun Raden Rotsil asmanipun. Ampil
saking Tanggulangin Raden Nganten Poelangjoen cacahipun putra kekalih ingkang
asma Raden Ayu Abdoelgani krama pikantuk Raden Pengulu. Rayinipun Putri raden
Ayu Dipoprawira ingkang krama pikantuk Mantri Guru Kwiksekoel ing Magelang
sakderengipun kapindhah, lan sakpunika sampun pindhah dados Opledhengsekoel ing
Ngayogya. Dene ampil ingkang kantun miwah kedhawahan begja saged kajunjung
kalenggahanipun nunggil asma tuwin mulya, inggih punika putranipun ingkang asma
ketelah Chaji Dhudhuk Soemoer emaipun mboten peputra.
Selaminipun kangjeng Bupati ngasta kepala negari,
tumindakipun jejeg lan adil, penggalihipun resik blak-blakan jujur sarwi lega,
Sungkem dhateng Allah mituhu dhateng Parentah, asih dhateng kawula alit angudi
tenaneman dhusun, mila agengsawabipun. Tiyang alit mboten kirang tedha tentrem
ayem manahipun. Kitha Ambal sampun kondhang kaloka lan misuwur kitha ingkang
kalok rejanipun. Semanten ingkang ngampingi Tuwan asisisten Residen asma Tuwan
O van Roes tansah priksa panindaking Parentah wau.
Kangjeng Bupati cocog njawi nglebetipun mboten beda kaliyan
sadherek tunggal. Sadaya rembag musyawarah kekalih sasampunipun golong gilig
penggalihipun, kaputus kendel anggenipun rembagan lan dados putusan, ing ngriku
nembe tumindhak. Mila dadosipun sae ing Kitha Ambal wau. Mboten kendel
anggenipun pados kawilujenganing Negari, tiyang alit tentrem manahipun, tiyang
alit tentrem manahipun mboten kirang sandhang tedha, mila ing tembe nipun Tuwan
A.R. mboten kendel ngasta wonten ing Kedhu, tansah rukun paribasan rerentengan
kunca gandheng Kangjeng Bupati ngantos pungkasaning jaman, petangan tahun
walandi 1884-1888, amargi lajeng ngasta Gupernur General wonten ing Batawiyah
tansah cocog penggalihipun kaliyan Kangjeng Bupati Ambal.
Pramila Kangjeng Bupati pinaringan gelar Adipati Harya ugi
Songsong pethak lan Bintang Ageng Jene awit ageng lelabetanipun mbelani
Perintah linangkung. Mukti wibawa ajeg anggenipun ambawani wonten ing Ambal,
pantes dados tepa tuladhadhateng tedhak turunipun dene lelabetanipun
kaeklasaken, kalampah kanthi wilujeng ingkang kasedya dhedasar manah lega lan
remen.
Mboten anggak lan mboten ngedirdiraken, nitik pengagemipun
saben dintenipun namung bares kados tiyang limrah, ingkang sumerep mboten badhe
kaget. Ing ngajeng sampun kasebat, rena nanem wonten ing wingking utawi tegil.
Kacang kapri lan kecipir sesekaran warni-warni, minangka paring tuladha dhateng
sanak kadang utawi ing ngakathah miwah putra wayah. Ing ngatasipun Bupati
mboten ngegunggungaken pangkat gumedhe dumeh Kepala Negari, punika sampun
kabucal tebih. Lageyanipun namung mligi bilih sipating manungsa mboten saged
langkung dhateng sesamining gesang. Semantena ugi nindhakaken tumraping
sesamining gesang tuwin kawilujengan inggih punika katentremaning manungsa
sedaya.
Sampun kasebat ing ngajeng Kangjeng Bupati dhateng putra
ketingalipun ing lahir tambuh kados dene lisah kaliyan toya rinten dalu tansah
tebih. Saya dhateng putra ingkang sampun dipun priksani dinten wingking ingkang
badhe dhateng, dipunsingkang singkang kados mengsah, mboten sastra-sastra
menawi Putra Bupati, mboten mangertos jebul dados. Contonipun Raden Mas
Marijuni kala rumiyin kabucal tebih, magang dhateng Gupernoer Djendral ing
Betawi dumadakan kantor dereng dados, kadhawuhan wangsul dhateng Ambal malih
dening Kangjeng Gupernoer, nanging ingkang rama mboten migatosaken, tambuh
ethok-ethok mboten priksa dhumateng tiyang sanes. Nanging sedaya lampahing
wahyu badhe medhak sampun mboten kenging dipuntulak malih, Ki magang saged
benoem. Sangkanipun sarana saking pangkat alit, minggah-minggah ngantos dados
Bupati ambawani brang wetan ing Prabalingga, nanging boten antawis dangu
dipindhah mengilen sekedhik lan tetep ing Trenggalek asma Kangjeng
Widjajakoesoema. Putra angka gangsal saking Mas Ageng Tjitra asalipun saking
Karangluwas Banjumas. Wonten malih putra saking Raden Ajeng Sinthing krama
pikanthuk Mas Bei Atmadipoera ngasta Wedana Soka Kebumen, sampun peputra
satunggal kakung dumadakan pegatan, Raden Ayu tumunten kundur dhateng Ambal lan
ketampi dening Rama lan Ibunipun, sarwi ngendhika : “ Wis bejamu Nok, awakmu
lagi dadi lakon tujune kowe wis duwe anak lanang akhire bisa ngakoni sanak
sadulur. Atimu trimak-trimakna lan sing eklas, kuwi minongka dadi prihatinmu
Nok!”
Sasampunipun pegatan penggalihipun Raden Wedana getun,
kapetang tresnanipun dhateng garwa kapenggalih sanget keduwung, Tekadipun badhe
mangsuli garwa ingkang sampun kapegat. Pramila ngaya-aya sowan dhateng Ambal
nedya nylondhoh memet ngabekti nyuwun tilas garwa dhumateng Kangjeng Bupati
Ambal badhe kaemong sakestu, kala rumuiyin batos radi keduwung, margi namung
kelimput ing manah runtik. Raosing batos sampun tiyat. Rak temtu kemawon
kepareng lan mongsok ndadak dipuntulak. Ing wasana pikantuk wangsulan kosok
wangsul, boten keparengdipunwangsuli. Mbok jegagig, batosipun : Ora nyana temen
aku, panyuwunku kok ditulak.
Gegancangan Ki wedana anggenipun mundur kamah getun sanget.
Saya dangu saya thukul katresnanipun ambyuk, tumraping ron saya ngrembuyung,
saya rinten dalu saya ngrembaka kayungyun. Nekad lan meksa sowan dhateng Ambal
malih ndheku-ndheku nanging cabar lan mboten angsal damel, awit Kangjeng Bupati
meksa kalah lan puguh. Raden Wedana nglentung alon-alon mundur. Dumugi ing
dalem saya wuyung kagubel raos gandrung kapirangu mboten kenging
dipunicali, kepeksa badhe ndheseg sowan malih.
Kangjeng Bupati lajeng paring wangsulan kekah : “ Weh Kaki
Atmadipoera, yen Poerbanagara wis weruh kowe bakal kaya aku, kuwi wis mesthi
kelakon. Aku ora ndisiki kersaning Hyang Agung, dene tilasanmu wis kebacut
takwengku, ora kena kok baleni njabel gunem kang wis kawetu”. Ki Wedana mireng
ngendikanipun manah keranta-ranta lajeng gadhah pamupus, batosipun :”mbok
menawa wis kersaning Pangeran yen aku kudu pedhot. Nanging ana adheme lan
panarimaku dene Kangjeng Bupati wis ndawuhi. Muga-muga kasembadan aku mbesuk
antuk nugraha kang gedha saka kemurahaning Hyang Agung.” Sasampunipun caos
sujud lajeng mundur. Kacariyos dinten wingking, Atmadipoera dipunjunjung
jumeneng Bupati ngasta wonten ing Banjarnegara. Pikantuk sesebatan Kangjeng
Raden Adipati Tumenggung Djajanegara sarta pikantuk Songsong Pethak lan misuwur
grayak mrakateni sumrambah dhateng sadhengah tiyang.
Kacariyos putranipun kakung ingkang mios saking Raden Ayu
Sinthing ing akhir tembe nggentosi kalenggahanipun ingkang rama ngasta Bupati
Banjar Negara, inggih Daja nagara ping kalih. Krama pikantuk nak ndherek mapan
sami wayah Kangjeng Ambal ingkang pepoetra Raden Mas Mangoenprawira dados
menteri Kabupaten ing Kebumen. Raden Ayu Sinthing warandha krama pikantuk Raden
Chaji Oemar tumunten dhateng Makah keparengipun santun asma Raden Ayu Ngaisah.
Mangsuli cariyos kasebat ing nginggil Kangjeng Bupati
Banjarnegara kaping sepisan krama pikantuk rayinipun Kangjeng Adipati
Purwareja, peputra kakung setunggal Raden Mas Soetapa turun wahyu katelah Ki
Ageng Mangir mantu dalem senopati.
Wangsul carios kasebat ing nginggil Kangjeng Banjarnegara
ing taun 1941 wingking asmanipun dipuntambahi Kalapaking. Tembung wetahipun
samangke saking kalapa aking. Kawitanipun rikala geger Troenadjaja ngraman ing
Mataram Sri Mangkurat Agung lengser saking Mataram mengilen dumugi Kebumen
kraos gerah (ngelak) sanget lajeng mundhut dawegan (degan). Kacarios Mas Ngabei
Kertawangsa ing dhusun panjer ngunjukaken (nyaosaken) klapa aking. Sang
nata kejod ing penggalih dene klapanipun kok garing. Unjuk aturipun Mas Ngabei
Kertawangsa : “Punika kakang cengkir”. Klapa lajeng kacandhak dipunbobok medhal
toyanipun lan ugi kaunjuk, kraos legi seger sumyah mboten beda kaliyan degan.
Mas Bei ketrimah dene gerahipun (ngelakipun) Sri Narendra saking dhawuh Dalem
Sang Nata, Ngabei Kertawangsa kaparingan asma malih wigkingipun, dados asma
Kertawangsa Kalapaking, lan malih keparingan momong putra-putri endah asma
Raden Ajeng Sru Moelat.
Kocapipun Sri Narendra badhe nglajengaken terus tindhak
mengilen dumugi bawah Banyumas. Mbok menawi sampun dumugining pasha puput
yuswanipun surut (seda) kundur dhateng kasedan jati, sampun tilar weling
mundhut dipunsareaken wonten ing bumi ingkang mambet wangi. Sakestu wonten
tegil ingkang gandanipun wangi, inggih wonten ing ngriku punika Sri Nata
anggenipun nyarekaken. Cekak ing carios wonten ing Tegal Arum lan dumugi sak
priki kawastana Pesareyan Tegalarum. Nalika layon dalem dipunsirami wonten ing
dhusun Pasiraman lan dados siti pradikan utawi mligi kataneman Demang kalih.
Mangsuli kacarios Kangjeng Bupati Ambal bebesanan kaliyan
Kangjeng Djajaningrat Bupati Karanganyar, putranipun Kangjeng Pangeran
Moerdaningrat putra nata ing Mataram kaping kalih. Dados taksih pinanggih nak
ndherek lan sapunika sampun dados besan. Dinten saksampunipun, Kangjeng Bupati
lengser leren saking pakaryanipun pension lajeng dedalem wonten ing sepuran.
Putranipun nggentosi ngrenggani wanasaba rikala rumiyin katelah asma Ledhok
ngantos sapunika (1941), sanadyan ingkang putri trah ing Moerdaningrat, ingkang
kakung trah kalapaking.
Mangsuli jejering carios ing ngajeng, Kangjeng Ambal mertuwi
dhateng mayor Semarang asma tuwan Bee Bee Tjwan lan kepanggih, priyantun kalih
kalih sami ngendikan gegujengan mboten pekewet. Sobat lami mboten
kepanggih kekalihipun, rinten dalu tansah mboten benggang kaliyan andrawina.
Sakonduripun kangjeng saking semarang, kapisungsungaken sendhok plorok saking
slake. Boten kacarios ing margi kersanipun Kangjeng badhe mampir malih dhateng
Bandongan ngagem sarwa Jawi boten ketingal ngagem cara Bupati.
Critanipun kala rumiyin margi saking Magelang dhateng
Bandhongan (distrik) minggah medhak ciyut tur rumpil boten saged dipunlangkungi
kreta sagedipun namung mlampah suku. Tindhakipun Kangjeng Bupati dipuntandu
dipundherekaken abdi sakwetawis ngampil songsong pethak, wadah ses sarta opas.
Sareng sampun celak kaliyan distrik, Kangjeng nunten medhak saking tandu lan
namung tindak piyambakan, para pendherek lan tandhu dipun dhawuhi nengga.
Kocapa Raden Ngabei Bandhongan ingkang saweg lenggah
leyeh-leyeh ing kursi wonten ngajengan, priksa tiyang dhateng lajeng kaawe
kapurih linggih wonten ing gelaran, Raden Wedana nggedhangkrang wonten ing
kursi kados Troenedjaja boten nyana babar pisan menawi tamunipun Bupati, dipun
kinten tiyang tani saking Ambal badhe ambeberah.
Sasampunipun bage binge gupruk ngrembag pantun, palawijo,
pala kependhem, pala gumantung, pala kesimpar lan pajeg-pajeg sabin sarta
katentremaning tiyang alit, saweg eco ngendikan, kocapa para pendherek tandhu
miwah opas sami ngungun sanget dene ngantos dangu Kangjeng Bupati boten wonten
kabaripun. Gek wonten punapa lan ugi abdi dalah para pandherek sami nusul.
Sareng sampun dumugi plataran Kawedanan, Raden Wedana priksa prabot
Kabupaten ketingal yen songsongan pethak lan Opasipun kalih, kaget njola
njodhil ndhawah saking kursi, boten ketang wonten upet dipuntebak ngantos pejah
ramanipun. Nyembah kaping wungsal-wangsul paribasan ngantos dipuntawu sembahipun,
lan nggluruh nyuwun pangapunten. Sambatipun telas-telasan boten nyana menawi
tamunipun jebul Bupati. Bupati menika kalebet Bupati macan tegesipun sangat
dipun ajrihi, mila sambatipun ndrindhil kados nangis-nangisan, dhawuhipun
Kangjeng Bupati :” Kabeh iku wong, kenang etok-etoke, mundhak ngregon-regoni.”
Dinten sasampunipun kekalih satata lenggah medal segahanipun unjukan tuwin
dhaharan. Pepanggihan sampun tutug, Kangjeng Bupati nuli pamit, lan bakda
jengkar lapur dhateng Tuwan O van Roes yen Wedana Bandhongan sampun dines sepuh
tur mituhu dhateng Negari, pantes yen dipun wisudha. Boten antawis lami Raden
Ngabei tampi Beselit kajunjung kalenggahanipun Wedana dados patih.
Kacarita rejaning Negari bakda geger Dipanegaran ngleresi
sedintenipun, Kangjeng Bupati badhe ngenggar enggar penggalih busana enggal
tinata rapi besusu lenggah kursi ukir-ukiran mengkeraken rana ugi kaukir
karawitan utawi ngrawit wonten ing pandhapa. Lung ngleker memper lunging pakis
saestu, awit pangukuripun sarana kasungging prada emas, kaadhep para abdi lan
prabot andher wonten ing ngajeng, eca sami rerembagan gupruk, kesaru
dhatengipun Raden Mas Toekinoen sesering wonten ing satengah plataran. Memba
Dewa ngagem lancingan panji-panji rasukan jobah kotangipun cekak ngagem sampir
cindhe nglewer tasbehipun mboten kantun. Kethu Turki dipun gubel pethak tasikan
utawi pupuran lamat-lamat. Menawi dipuntingali memper Hyang Pramesthi dumrojog
saking Kahyangan. Kekiter samu milang miling mriksani titah ingkang nampi
sedaya dhawuh sasampunipun cetha pamriksanipun dhateng titah, ingkang
dipunpriksani Kangjeng Poerbanegara, sumiyut njujug ing sangajengipun Kangjeng
Bupati. Cikrak kekiter sarwi nudingi lan ngendikanipun renyah: “ Heh
Poerbanegara aku iki mung sakderma ngemban dhawuhe Adi guru, karepmu wis tutug
lan kasembadan wibawa mukti neng alam donya, kita sing eling aja ketungkul
marang kadonyan. Kosok baline kita pada elinga yen wong urip bakal mati pada
elinga saben dina aja leren manembah marang dewa kang murbo lan misesa kabeh
ing awal akhir, ya ing donya ya ing jaman akhir. Suwarga lan Naraka winengku
ing Hyang Maha Luhur, mula aja ngenak-enak ngenyami kamukten ing donya iki lan
elinga akhire. Manawa kita bisa lair bathin, dewa kersa paring nugraha, mbesuk
neng akhire tedhak turun trah sing pantes, iku padha eling elingen dhawuhe Dewa
marang kita. Wis kriya slamet ingsun kundur angahyangan (menyang Khayangan)”.
Ingkang dados Dewa nuli ngocati sesiring mubeng ing plataran kados wonten ing
langit mumbul ing awing-awang. Dumugi margi lajeng minger tumuju dhateng
wingking santun busana tuwin suryan (raup). Ngagem jekek cara Yogya,
mendhak-mendhak lir sata manggih krama (kados solahing ayam babon kepanggih
sawung) ngadhap sang Bupati. Para ingkang ngadhap pating cekikik dene ingkang
tiru-tiru Dewa sampun bibar sanyatanipun. Anggenipun gemujeng semu kecut,
amargi ketaman wucalan ingkang sae, margining ngagesang dumugi jaman mbenjing
sami kachatet ing manah. Kangjeng bupati kepranan ing penggalih lan rena dene
kok wonten lelucon nuju prana. Piwucal ingkang pernah, pener tur peni
ngengetaken tiyang gesang wonten ing donya saged mikantuki rika-rika cekap
sadayanipun. Lan batos dipunjagi, menawi tiyang mukti wibawa sampun kok
kelajeng mendem. Emuta ing jaman akhirat inggih wonten ing riku punika awet
(langgeng) ingkang tanpa ewah tetep adil tur rata.
Wonten malih putranipun Kangjeng Bupati ingkang asma Raden
Djajakoesoema pendamelanipun Mantri Tom nglamar putrid Tumnggung badhe dipun
garwa, nanging pikantuk wangsulan benjing yen Raden Mantri sampun ngastha
Wedana. Wasana penggalihipun wiring kirang lingsem mboten kantenan, lajeng
ngunjuk senjata dados lan sedanipun. Sedanipun ingkang putra nuli dipunaturaken
amargi ngunjuk senjata saking sak kelangkun wiriang, jalaran katampik panglamaripun.
Bupati midhanget sedanipun ingkang putra, mboten kejod
penggalihipun dipun samba ayem kemawon, namung ndhawuhi ngrukti layonipun
ngantos rampung. Lah punika priyantun ingkang sak kelangkung pinter penggalih
tetep tentrem mboten kagetan namung adhedhasar wewaton, kedah mekaten punika
lelampahanipun ingkang sinandhang tumrap sadaya tiyang gesang. Awon lan sae
manut pendamelanipun piyambak, Gusti Allah namung nuruti kekajenganipun
manungsa, awit Gusti Allah wau sipat adil asih lan mirah.
Wonten malih putranipun satunggal ingkang dados Bupati
wonten ing Trenggalek asma Kangjeng Djajakoesoema, sangkanipun saking magang
dhumateng Kanjeng Gupernoer O van Roes sobatipun Kangjeng Bupati ing Ambal ,
mila nlangsanipun kelangkung kraos ngeres lan linu. Kangjeng Bupati semu mboten
menggalih dhateng putra ingkang nlangsa wau namung ayem tanpa keguh. Kawusanan
dangu-dangu tetep dados priyantun saking ngandhap rancak minggah. Saweg nalika
ngastanipun sampun Patih angenggani ing Poerwareja, nuju satunggaling dinten
Kangjeng Gupernur rawuh, nembe jajah mriksa-mriksani kitha dhateng dhusun tuwin
sabin, nyarenipun wonten hotel.
Kacariyos ngleresi enjing umun-umun Kangjeng Tuwan wonten
ing margi, getunipun kelangkung dene kok ngantos lan ngagem ing kusut.
Tinimbalan Kangjeng Tuwan kadhawuhan ndherek tindak-tindak wekdal enjing lan
Raden Patih etut wingking. Sasampunipun tutug, dhawuh dhumateng raden patih : “Wis
ta Patih kowe ndang baliyo, wayahe iki wis awan lan mengko sore aku teka
menyang papanmu sing kok enggoni sedhiaa kang prasaja lan enggal kundur aja
nyundhul puyuh”. Lan wangsulanipun : “Sendika”. Lajeng pepisahan lan enggal
kundur dumugi papan bisik-bisik kaliyan garwanipun selir. Nyai selir legeg
thenger-thenger sareng nampi dhawuh yen mangke sonten Kangjeng Tuwan badhe
rawuh lan mundhut dhahar ngriku, ladosan ingkang sarwi prasaja, ngantos legeg
tur pekewet batosipun nggagas, batosipun pitaken :” Prasaja ki sing kaya ngapa,
apa ndhak kersa dhahar kethak putih, bobor lan sambel lethok ? Apa mbeleh
pitik, sapi lan wedhus ?”. Sak kelangkung ewet, lajeng rembagan kaliyan
kakinipun sapun gupruk. Kepatihan ribet reresik miwah pelados sampun cumawis
sedaya, dhahar lan lawuh sampun kagelar ing mejo. Wanci sonten Kangjeng Tuwan
sampun rawuh lenggah wonten ngajengan dipunladosi unjukan lan kuwih, ingkang
ngladosi Kangjeng Patih piyambak. Sasampunipun ngendika tutug lajeng mlebet
dhateng wingking njujug kamar dhahar sarta lenggah, dhawuhipun Kangjeng Tuwan
:” Ayo patih kembul dhahar lan bojomu pisan kembul dhahar ngancani aku supaya
dadi rahab”. Aturipun Raden Patih angrepepeh ririh rereh semu kecipuhan : “ Mboten
gadhah simah, namung selir saking dhusun”. Kangjeng Tuwan ngendika malih : “
Aja kakehan wangsulan konen mrene kembul”. Mbok selir lajeng ngendikan kanthi
ulat aclum lan badan geter kados mesin, bokong wel-welwan. Sedinten dheg kekipu
wonten wingking ribet ocal-ocal ing pawon, dereng kober dandos mreneng,
jungkatan kemawon dereng, dipun peksa linggih ing kursi nggedhingkring,
miring-miring kepeksa dhahar kembul bujana kaliyan Kangjeng Tuwan, sanajan
saben-saben kraos seret sanget nanging mboten sisah ngunjuk.
Sinambi rinengga ing pangandikan minangka nyarengi kembul
dhahar, lan sasampunipun dhahar lenggah sakedhap lajeng kundur dhateng
Hotel ngaso sedalu, enjingipun bidhal kundur badhe mampir dhateng
Cilacap. Priyantun kitha kathah sami iring-iringan, Raden Patih mboten kantun
anguntapaken. Dumugi ing tapel wates kitha, ingkang andherekaken sampun sami
wangsul, namung Raden Patih ingkang taksih panggah tut wingking. Kangjeng Tuwan
mriksani yen Patih taksih mbeguguk, alon ngendika : “Wis baliya Patih!”. Aturipun
Patih : “Sendika “. Nanging Patih meksa dereng abah ambeguguk kados reca.
Kangjeng Tuwan ngendika malih ndhawuhi wangsul, nanging Raden Patih namung
mboten mingset saking palinggihan, lan dhawuhipun ingkang kaping tiga :”Aku wis
weruh lan ngerti karepmu saiki ndang baliya:. Raden Patih Maos, wangsul
piyambak lan nembe rumaos lega manahipun dene sampun pikantuk wangsit.
Mboten kasebat tindakipun Kangjeng Tuwan Palis. Kacarios
watawis wulan Raden Patih pikantuk piagam kekancingan, tetepipun ngasta Bupati
ngrenggani wonten ing kitha Prabalingga nanging mboten gantalan tahun alih
pindhah mengilen sekedhik wonten ing Trenggalek ngantos tutug dumugi jaman
akhir.
Mekaten sok elok lelampahaning tiyang gesang kumpul kampul
ing ombak dipunwayangaken kantun nglampahi kabekta wilujeng jujur lan prasaja.
Selir ingkang kasebat kembul bujana ing kursi kaliyan Kangjeng Gupernur Jandral
, nalika Raden Mas Mariyuni sinengkaken ngaluhur dados Bupati, garwa ingkang
tunggil asma katut mukti ngranggeni Kabupaten Trenggalek saha imbet
wibawanipun.
Wonten sempalaning crita Raden Mas Soeraja wayahipun Bupati
Ambal, ingkang ngasta juru serat Kontrolir kesah ngglenes saking papan
panggenan, ajrih menawi kesiku dipun dukani eyangipun, dene wani ngethoki suri
buntut kuda kagunganipun ingkang eyang. Lampahipun mengilen dumugi Pasir, ngaji
dhateng Pondhok Pesantren anyar gurunipun tilas abdi dalemipun Kangjeng Ambal
rikala rumiyin. Raden Mas Soeradja sampun santun asma Mangun Mustapa, mboten
antawis lami jumeneng carik wonten ing dhusun kebawah Banjarnegara lan menawi
Lurah dhateng Kawedanan Mas Carik mboten kantun kekinthil.
Nuju satunggaling dinten kawedanan koperensi, Kangjeng
Banjarnegara nalika punika rawuh, priksa carik satunggal macak cara Ngayogya
marak ati, solah tingkahipun kados tiyang ingkang nabet babagan beksa. Kangjeng
Banjarnegara priksa kanthi cetha, nyata mboten sumelang malih menawi punika
wayah Amba inggih nak dherek piyambak ingkang dipun padosi. Sareng Kangjeng
Bupati kundur, Mas Carik dipun dhawuhi numpak kreta ndherek dhateng
Banjarnegara sami wawan pangandikan. Rikala rumiyin tilas anyalirani beksa
wonten ing tengan pendhapi. Raden Mas Soeradja tiyang wasis, kridha beksa
mumpuni ingkang kondhang kaonang-onang, wonten ing Banjarnegara pitung dinten
segah tayub sedalu, margi Kangjeng Djajanegara sanget remenipun. Kocap Bekel
carik ingkang repot wonten distrik katilar carik satunggal kenthang kimpulipun.
Raden Soeradja sampun kundur dhateng Ambal malih, Kangjeng Ambal mesem ketingal
rena.
Wonten satunggaling wayah ingkang mletik sesamining tiyang,
ndhugalipun tuwin sembrananipun kelangkung, namung sekolah angka kalih,
putranipun Raden Mas Mangoenprawira asma Raden Mas Gedjoel, ngasta damel
Asisten ing kalikajar bawah Wanasaba. Cara Walandi mboten mangsulaken, tukang
ukur pancen pinter, tekenaripun mila wasis, nurun potret mboten geseh, trampil
damel mesin nutu saking dayanipun toya, mesin penggarap sabin, damel keker
saking bumbung miwah kothak, namung ukuran grat kompas anggenipun mundhut
saking took. Sampun dipuncobi saget mendhet seket meter tebihipun lan
sampun dipun sekseni Insinyur kanthi gumuning manah. Ngarang sekar macapat
pedhotan saha tembungipun sae, gathekanipun pancen ngedhap-edhapi.
Pangarang serat punika meh wonten ingkang kesupen amangsuli
wartos ingkang kapirang malih buyut Ambal dados garwa Bupati Kebumen ingkang
kasebat remen kagunan Jawi. Yasa ringgit tiyang alit lan sampun dipuncakaken
wungsal-wangsul adamel gumun. Inggih punika putranipun mbajeng suwargi Kangjeng
Djanagara ping kalih ing Banjarnegara.
Kangjeng Bupati Soemitra sami Kalapakingipun, saestu dharah
Ambal dumugi dipun pengeti kathah kathahipun ingkang ngasta Kepala Nagari.
Kacarios Kangjeng Bupati Ambal karemenanipun ngarang serat, serat Majapahit, seratan
Ramalan Ciptaning sarta kathah warni-warni. Eman putra wayahipun mboten wonten
ingkang ngopeni satunggal-satunggal, kasingsal mboten pikantuk leak mangka sami
sae-sae pigunanipun. Menawi katitik gathuking basa, saestunipun Pujangga
kaslempit, beda kaliyan Jasadipuran sadaya dipun gemeni, langgeng ngantos
dumugi sakpriki. Yasan Ambal sami mawut, paseksen wonten wingking serat nalika
lampahan Anoman Duta masi sekar Mijil kalih pada.
Kangjeng Bupati sampun yuswa lajeng katantun dening Kangjeng
Gupermen. Sarehning Kabupaten Ambal kersanipun dipunicali menawi kersa kangjeng
Bupati dipun pindhah mengetan mengku ing Kitha Surabaya, ing riku sak punika
lowong. Wangsulanipun Kangjeng Bupati mopo (mboten kersa). Anggenipun mboten
kersa dipun pindhah, estunipun badhe netepi perjanjian nalika semanten. Bilih
dipun angkat Bupati namung sak yuswa, dene dharah turun benjing kirang priksa,
namung Allah ingkang priksa. Mila lajeng yasa Genthan papan badhe sumarenipun
Kangjeng Bupati caket kitha ing dhusun Bener.
Cekak telasing carios sedanipun Kangjeng Bupati Ambal ing
tahun 1871 tanggal 7 wulanipun 3 (Maret), layon karukti lajeng kasarekaken ing
genthan yasanipun. Ngantos sapriki saben wulan Ruwah kathah motor pating sliri,
putra wayah ingkang sami caos dhahar. Dene ingkang tinanggenah nengga tuwin
ngresiki pasareyanipun ingkang minulya wau kaleres buyut piyambak asma Raden
Soembardja pensiunan Mantri Guru. Sak icalipun Ambal, bawah lajeng pecah-pecah,
Kuthaarja-Kebumen lan Karanganyar.
agustiputra@2013
Sumber : SBJ.blogspot.com
